«نکاتی که مورد اعتراض شهروندان و کاربران اینترنت قرار گرفته بود به‌عنوان دستاورد وزارت ارتباطات در نظر گرفته شده است.» این جمله خلاصه‌ای است از گزارشی که وزارت ارتباطات از عملکرد یک‌ساله‌اش منتشر کرد.
چکیده‌ای از گزارش عملکرد وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در یک سال ابتدایی دولت سیزدهم منتشر شده است و در آن با پرداخت به بخش‌هایی همچون «عملکرد در راستای وعده‌های انتخاباتی ریاست محترم جمهور»، «اقدام راهبردی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تا مرداد ماه» و «عناوین مهم‌ترین اقدامات راهبردی در راستای ده کلان» اقدامات و فعالیت‌های این وزارتخانه تشریح شده است.
مقاله پیش رو در تاریخ ۱۲ شهریور ۱۴۰۱ با افزوده‌شدن ویدئو به‌روز شد.
این گزارش از روز انتشار تا امروز مورد تحلیل و نقد بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه فناوری قرار گرفته شده است. علاوه بر عدم پرداختن به جزئیات و نامشخص بودن برخی اطلاعات در خصوص اقداماتی که در گزارش مطرح شده است، نکاتی نیز به‌عنوان دستاورد نام برده شده که از جانب کارشناسان و کاربران اینترنت در کشور اختلال یا نوعی محدودیت در دسترسی و استفاده از اینترنت محسوب می‌شود.
کارشناسان حوزه‌های مختلفی از زوایای گوناگون این گزارش را تحلیل و نقد کرده‌اند. آرین اقبال، که کارشناس حوزه فناوری اطلاعات و شبکه‌های کامپیوتری است، کلیت این گزارش را بسیار گنگ خوانده و معتقد است در آن به مسائلی اشاره شده که قابل قبول نیست. او در این خصوص مثالی را ذکر کرده و گفت:
«در این گزارش نوشته شده که سرعت اینترنت برخی از مشترکینی که تا الان فیبر نوری گرفته‌اند به هزار مگابیت، یعنی یک گیگابیت بر ثانیه رسیده است. این عدد حقیقت ندارد چون از نظر ظرفیت‌های موجود در کشور عملاً چنین چیزی غیرممکن است.»
توسعه فیبر نوری؛ هدف یا آرزو؟
هرچند این کارشناس توسعه فیبر نوری را اقدام بسیار خوبی می‌داند و معتقد است دسترسی به اینترنت ازطریق ADSL منسوخ شده، اما توسعه این فناوری تا سطح اعلام‌شده توسط وزارتخانه را ناممکن خواند و تصریح کرد:
«در حال حاضر ظرفیت کشور اصلاً اجازه نمی‌دهد که از ۱۰ میلیون کاربر اینترنت، هر یوزر یک گیگابیت از آن استفاده کند. در واقع، نه ظرفیت شبکه ملی اطلاعات و نه ظرفیت اینترنت بین‌الملل استفاده از چنین حجمی را اجازه نمی‌دهد.»
علاوه بر این، به گفته او، از یک سو تجهیزاتی که برای کاربران نصب می‌شود در رِنج گیگابیت نیست و از سوی دیگر، اپراتورهای ارائه‌دهنده اینترنت فیبر نوری، مثل مخابرات، سرعت بالای ۲۰ مگ به کاربر نمی‌دهد.
مشکلات شرکت مخابرات به‌عنوان بازوی توسعه‌دهنده فیبر نوری نیز عامل دیگری است که توسعه فیبر نوری را با چالش‌های جدی مواجه می‌کند. اقبال این مورد را چنین توضیح می‌دهد:
به دلیل قوانین موجود در کشور فقط شرکت مخابرات می‌تواند فیبر نوری را توسعه دهد که شرکتی است با زیان بسیار بالا و مشکلات بسیار زیاد. به همین دلیل من فکر نمی‌کنم مخابرات در یک سال اخیر فیبر نوری را توسعه داده باشد.
DNS سرور ملی؛ خطرناک‌ترین بخش گزارش وزارتخانه
به گفته اقبال، مهم‌ترین نکته‌ای که در این گزارش مطرح شده، موضوع DNS سرور ملی است که پروژه بسیار بسیار خطرناکی محسوب می‌شود. او خطرناک بودن این مورد را این چنین تشریح کرد:
نتیجه نهایی پروژه DNS سرور ملی قطع کردن و طبقاتی کردن اینترنت است. حاکمیت می‌خواهد تمام root سرورهای DNS را بازسازی کند تا بدون نیاز به اینترنت بین‌الملل بتواند از سیستم DNS استفاده کند.
Speedtest آزمون دقیقی برای سنجش سرعت اینترنت نیست
بهبود کیفیت اینترنت یکی از دستاوردهای وزارت ارتباطات بوده که در این گزارش به آن اشاره شده است:
«براساس آمارهای مراجع جهانی از جمله سایت Speedtest در ۹ ماه گذشته، سرعت اینترنت ثابت و همراه بهبود داشته و میانه‌ی سرعت اینترنت همراه از ۲۱٫۸ مگابیت بر ثانیه در شهریور ۱۴۰۰ با افزایش حدوداً ۲۲ درصدی به ۲۷ مگابیت بر ثانیه در تیر ماه ۱۴۰۱ رسیده است. همچنین میانه‌ی سرعت اینترنت ثابت از ۹٫۲۸ مگابیت بر ثانیه در شهریور ماه ۱۴۰۰ به ۱۰٫۲ در تیر ماه ۱۴۰۱ رسیده که افزایش حدوداً ۱۰ درصدی را نشان می‌دهد.»
آرین اقبال چالش اصلی در خصوص ارائه آمار درباره سرعت اینترنت کشور را تعاریف متفاوت از اینترنت دانست و گفت: «در این مورد مشکلی که با دولت داریم این است که مشخص نمی‌کند تعریف و منظورش از اینترنت چیست. ما اینترنت را یک شبکه جهانی می‌دانیم که افراد در سراسر دنیا به آن متصل بوده و از آن استفاده می‌کنند، اما به نظر می‌رسد منظور دولت از اینترنت دسترسی به دو نقطه در داخل کشور است.»
او همین تعریف متفاوت از اینترنت را دلیل استفاده از اسپیدتست (speedtest) برای سنجش سرعت خواند و اظهار داشت که سرعتی که با اسپیدتست سنجیده می‌شود همین سرعت اینترنت داخلی است و اینترنت بین‌الملل در یک سال اخیر افزایش سرعت را نشان نمی‌دهد.
به همین دلیل، او سنجش سرعت اینترنت کشور با اسپیدتست را نامناسب خوانده و در توضیح این نظر خود اضافه کرد:
اسپیدتست آزمون درستی برای سنجش سرعت اینترنت نیست؛ چون عموما با یک دیتاسنتر داخل کشور تست را انجام می‌دهد و بنابراین، سرعت اینترنت داخلی را اندازه می‌گیرد، درحالی‌که برای محاسبه سرعت اینترنت به سرعت اینترنت بین‌الملل نیاز داریم. به نظر من استناد به اعداد اسپیدتست برای گمراه کردن مردم است.
این کارشناس حوزه فناوری اطلاعات با استناد به گزارش‌های دولت و اطلاعات آزادی که در اینترنت درباره سرعت اینترنت کشور وجود دارد، سرعت اینترنت را حول و حوش ۵/۵ ترابیت بر ثانیه دانست و گفت: «در دولت قبل هم تقریباً همین عدد را داشتیم؛ بنابراین، دولت فعلی در یک سال اخیر نهایتاً نزدیک به ۵/۰ ترابیت به سرعت اینترنت بین‌الملل اضافه کرده است.»
البته به اعتقاد او مشکل اصلی ما در شرایط فعلی سرعت اینترنت نیست، بلکه اختلالاتی است که در اینترنت وجود دارد. با وجود اختلال‌ها از همین سرعت اینترنتی که دراختیار داریم هم نمی‌توانیم استفاده کنیم.
اهدافی که محقق نمی‌شوند
یکی از اهداف اشاره‌شده در گزارش وزارت ارتباطات افزایش سهم اقتصاد دیجیتال از GDP تا ۶۰ درصد است. این در حالی است که در حال حاضر این سهم حدود ۷٫۲ درصد برآورد شده است. اقبال رسیدن به این عدد و دستیابی به این پیشرفت را یک آرزو دانسته و گفت:
تجربه نشان می‌دهد بعضی از اهداف، مثل همین سهم اقتصاد دیجیتال از GDP، صرفاً آرزو است. در این حوزه معمولاً اعدادی هدف‌گذاری می‌شود که در نهایت فقط درصدی از آن محقق می‌شود و در تجربه‌های پیشین دیده‌ایم که کمتر از ۱۰ درصد از آن‌ها تحقق پیدا کرده است.
افزایش ۵۰ درصدی کاربران یکی از پیام‌رسان‌های داخلی در ۱۰ ماه گذشته نیز یکی از دستاوردهای وزارتخانه اعلام شده است که این کارشناس با انتقاد از این که چرا نامی از این پیام‌رسان آورده نشده، این بخش از گزارش را نیز گنگ دانست و نکته دیگری را نیز اضافه کرد:
برای مثال، در مورد پیام‌رسان آی‌گپ این مسئله وجود دارد که عضویت دانشجویان دانشگاه آزاد در این پیام‌رسان اجباری است. آیا چنین عضویتی افزایش تعداد کاربر یک پیام‌رسان محسوب می‌شود؟ این شیوه از ارائه آمار به نظر من بیشتر گمراه کردن مردم است.
او با اشاره به این که افزایش ۵۰ درصدی تعداد یوزر یک پیام‌رسان به این معنا است که باید به همین میزان افزایش پهنای باند نیز داشته باشد، گفت: «اگر افزایش پهنای باند رخ داده باشد، تأثیرات جانبی آن باید دیده شود؛ اما آیا دیده می‌شود؟ بزرگ‌ترین پیام‌رسان‌های داخلی ما روبیکا (متعلق به همراه اول) و آی‌گپ است که با اجبار کاربر جذب می‌کند و رشد ۵۰ درصدی کاربر برای این دو پیام‌رسان چندان منطقی به نظر نمی‌رسد.»
دستاورد مخربی به نام سالم‌سازی اینترنت
موضوع سالم‌سازی اینترنت با پرداختن به زمینه‌هایی مانند «راه‌اندازی زیرساخت اینترنت امن برای کودکان و نوجوانان»، «سالم‌سازی خروجی موتورهای خارجی در کشور» و «افزایش ترانزیت ترافیک اینترنت از خاک کشور» بخش دیگری از گزارش عملکرد وزارت ICT است که به‌عنوان دستاورد از آن‌ها نام برده شده است.
این کارشناس حوزه فناوری اطلاعات این موضوعات را خطرناک خوانده و برخی از آن‌ها، مانند safe search را مخرب دانست. او در این خصوص گفت: با safe search عملا استفاده از اینترنت برای افراد متخصص، مثل پزشکان و خبرنگاران، غیرممکن می‌شود؛ چراکه بدون VPN نمی‌توانند از اینترنت و اطلاعات موجود استفاده کنند.
او در خصوص بخش سالم‌سازی اینترنت به مسئله ترانزیت کردن اینترنت نیز اشاره کرده و معتقد است اصلاً مشخص نیست در این ترانزیت خود دولت در حال فروش اینترنت است یا اینترنت دیگر کشورها را رد می‌کنند. اگر اینترنت را خود دولت می‌فروشد این سؤال مطرح می‌شود که این اینترنت از کجا تأمین شده که فروخته می‌شود؟ به‌ویژه در شرایط فعلی، که به بهانه وجود تحریم و مشکلات ارزی، مشکل پهنای باند داریم.
جای خالی امنیت سایبری
هرچند سالم‌سازی در محتوای اینترنت مورد تأکید وزارت ارتباطات بوده و بخشی از دستاوردهای این گزارش نیز به همین موضوع مربوط می‌شود، اما موضوع حائز اهمیتی مانند امنیت شبکه از دید این وزارتخانه مغفول مانده است.
سعید سوزنگر، کارشناس امنیت سایبری و مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان فن‌آوران ایمن آریا، این گزارش را از بعد امنیتی مورد بررسی قرار داده و معتقد است با تاکیدی که وزارت ارتباطات بر محدود کردن اینترنت به دانش بومی دارد، دسترسی ما به دانش جهانی حوزه امنیت تقلیل پیدا کرده و از دانش به‌روز در این حوزه محروم مانده‌ایم.
او در این خصوص گفت: «با وجود دانش جهانی شکل‌گرفته در مورد اینترنت، ما آن را به دانشی تقلیل می‌دهیم که فقط محدود و محصور به کشور ما است. با این رویکردهای محدودکننده خودمان را از دانش گسترده و شگرفی که جهان در حوزه تکنولوژی دارد، محروم می‌کنیم.»
این کارشناس با اشاره به این که ایجاد این محدودیت‌ها وضعیت امنیتی ما در حوزه شبکه را پیچیده‌تر می‌کند، تصریح کرد:
مسئله این است که ما در حوزه امنیت شبکه کار را برای خودمان سخت‌تر کنیم. مثلاً برای پروتکل‌هایی که می‌توانند جلوی ۹۰ درصد از رخدادها را بگیرد، به بهانه فیلترشکن، اختلال ایجاد می‌کنیم و باعث می‌شویم ۹۵ درصد از تهدیدهایی که در دنیا وجود دارد، برای ما ایجاد شود.
او معتقد است در فیلتر کردن تلگرام هم همین تفکر به ما آسیب زده و باعث شد جزء کشورهای آلوده به بدافزار شویم. به گفته سوزنگر فیلترینگ تلگرام موجب افزایش استفاده از فیلترشکن شد و استفاده کاربران از VPNهای غیر قانونی منجر به این شد که دیتای بسیاری از افراد دزدیده و فروخته شده یا از بین برود؛ این مسئله یک تهدید امنیتی بزرگ به وجود آورد.
تا خلق تکنولوژی راه زیادی داریم
«شتاب‌بخشی به روند بومی‌سازی تجهیزات و سامانه‌های مورد نیاز شبکه ملی اطلاعات» یکی از دستاوردهایی است که در گزارش عملکرد وزارتخانه به آن اشاره شده و در توضیح آن چنین آمده است: «یکی از برکات این حرکتی که آغاز شده است، تأمین تجهیزات مورد نیاز کشور و امکان صادراتی شدن آن‌ها است.» این موضوع یکی از مواردی است که مورد نقد سوزنگر قرار گرفته است.
او ضمن تأکید بر اهمیت بهره‌مندی از توان داخلی در حوزه فناوری، معتقد است این توان داخلی بدون ارتباط جهانی و استفاده از دانش روز دنیا راه به جایی نخواهد برد. سوزنگر در این خصوص گفت:
من به‌عنوان یک متخصص امنیت شبکه باور دارم که باید روی توان داخلی سرمایه‌گذاری کنیم و آن را رشد دهیم. بااین‌حال امکان ندارد بدون ارتباط با جهان و بدون استفاده از دانش جهانی بتوانیم به این سطح از دانش و توانایی برسیم؛ چون ما در کشورمان برای مثال، دانش طراحی چیپ یا پورت‌های پیشرفته را نداریم.
او در ادامه به نقد روند و نحوه بومی‌سازی تجهیزات پرداخته و اظهار کرد: «کاری که در راستای بومی کردن تجهیزات انجام شده این است که از یک کمپانی چینی دستگاه یا تجهیزاتی را می‌خریم، یک سیستم عامل open source هم می‌گیریم و می‌گوییم این تجهیزات فایروال بومی ما است. این موضوع امنیت ما را درمعرض خطر قرار می‌دهد.»
مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان فن‌آوران ایمن آریا اعتقاد دارد که ما استفاده‌کننده تکنولوژی هستیم، نه خالق آن و تا خلق تکنولوژی هم فاصله بسیار زیادی داریم. با این وجود، نه‌تنها این مسئله مورد پذیرش قرار نگرفته، بلکه عامدانه از استفاده از دانش امنیتی روز دنیا اجتناب می‌شود که در نهایت، خودمان را درمعرض خطر قرار می‌دهد.
او نتیجه این رویکرد محصور و محدودکننده را چنین تشریح کرد: «نتیجه این می‌شود که با دانش دو سال قبل با چالش‌های امنیتی امروز مواجه می‌شویم. ما چند نسخه از دنیا عقب هستیم و باید کم‌کم همگام با سخت‌افزارهای دنیا به شکست‌هایمان کمک کنیم و دانش امنیت خود را به‌روز کنیم. این اتفاق با انحصار محقق نخواهد شد.»
عقب‌ماندگی کشور از دانش امنیتی روز دنیا
عدم بهره‌مندی از دانش روز دنیا در حوزه امنیت یکی از دلایل حمله‌های سایبری اخیر است که دست‌کم در این گزارش توضیحی درباره اقدامات صورت‌گرفته در راستای مقابله با آن‌ها از جانب وزارت ارتباطات مشاهده نمی‌شود. اما وقوع این رخدادها و حمله‌های سایبری چه علت دیگری دارد؟
سوزنگر معتقد است استفاده از ابزارهای آلوده یکی از بزرگ‌ترین راه‌های نفوذ به سیستم‌های ما، چه در سطح کاربران و چه در سطح سازمان‌ها است. وقتی نسخه بدون مجوز یک اپلیکیشن را استفاده می‌کنیم، مجموعه‌ای از هکرها و نفوذکننده‌ها ممکن است آلودگی ایجاد کنند.
این کارشناس امنیت شبکه وجود این ابزارهای آلوده را تهدید بزرگی خواند و گفت:
این موضوع تهدید بزرگی است که امروز در تمام شبکه‌ها و سخت‌افزارهای ما وجود دارد. این تافته‌ی جدابافته بودن ما از دنیا باعث شده سطح امنیت شبکه به‌شدت کاهش پیدا کند.
البته سوزنگر محدودیت‌های موجود در داخل کشور را تنها معضل امنیتی نمی‌داند. او با اشاره به این که برای کاربر نهایی چه تحریم‌کننده و چه فیلترکننده یک اتفاق منفی را رقم می‌زنند، تصریح کرد:
کاربر نهایی از یک سو، به این دلیل که امکان خرید نسخه اورجینال نرم‌افزارها را ندارد مجبور به استفاده از نسخه‌های غیر اصل آن‌ها می‌شود و امنیتش درمعرض تهدید قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، به دلیل سیاست‌های موجود در کشور بسیاری از اپلیکیشن‌ها دردسترس او نیستند بنابراین، مجبور به استفاده از اپلیکیشن‌هایی می‌شود که برای امنیت آن‌ها مخاطره‌آمیز است.
«اختلال»؛ سیاست کلان وزارت ارتباطات در حوزه اینترنت
مرضیه ادهم، کارشناس و پژوهشگر حوزه فضای مجازی، گزارش عملکرد یک‌ساله وزارت ارتباطات را از منظر سیاست‌گذاری تحلیل کرد. طبق نظر او این گزارش به‌خوبی دیدگاه کلان وزارت ارتباطات و نگاه سیاست‌گذارانه‌اش درباره اینترنت را نشان می‌دهد.
ادهم معتقد است در یک سال اخیر، بارها در اظهار نظر مسئولان تأیید و تکذیب و حرف‌های متناقض می‌شنیدیم، اما این گزارش به وضوح برخی اهداف وزارتخانه در خصوص فضای مجازی را ترسیم می‌کند.
این پژوهشگر حوزه فضای مجازی دیدگاه وزارتخانه نسبت به اینترنت را چنین تشریح کرد: «سیاست کلانی که وزارت ارتباطات به فضای مجازی دارد و در این گزارش مشهود است مختل شدن اینترنت است.» او یک وجه از ایجاد اختلال را افزایش هزینه استفاده از اینترنت دانست و گفت: «این روزها هزینه استفاده از اینترنت زیاد شده است. اولین ضربه‌ای که به این مصرف رسانه‌ای من وارد شد این بود که هزینه مالی استفاده از اینترنت افزایش پیدا کرد و خرید اینترنت دیگر برایم بصرفه نبود. بنابراین، مصرف من به‌نوعی مختل و محدود شد.»
اختلال‌های فنی که محدودکننده دسترسی و استفاده کاربران از اینترنت می‌شود نیز نوع دیگری از مختل کردن فضای مجازی محسوب می‌شود که پیامدهای منفی بسیاری داشته است. ادهم در این باره تصریح کرد:
در یک سال اخیر به دلیل اختلال‌های مختلف در اینترنت میزان و نحوه استفاده ما از این فضا کمتر شد. علاوه بر افراد، کسب‌وکارهایی که برای ایجاد و پیشبرد خود به سرعت و کیفیت مطلوب اینترنت نیاز داشتند نیز در نطفه خفه شدند. بنابراین، امکان نوآوری، خلاقیت و کارآفرینی نیز محدود شد.
این پژوهشگر حوزه فضای مجازی در جمع‌بندی نظر خود درباره گزارش عملکرد وزارت ارتباطات به مکته مهمی اشاره کرده و گفت:
این گزارش نشان می‌دهد همان نکاتی که مورد اعتراض شهروندان و کاربران اینترنت قرار گرفته بود به‌عنوان دستاورد وزارت ارتباطات در نظر گرفته شده است. دولت در این خصوص رویکرد «همین که هست» داشته و از چشم‌اندازی سیاه‌تر از امروز خبر می‌دهد. بنابراین، دولت نه‌تنها ابایی از گزارش کردن این اختلال‌ها نداشته بلکه به نظر می‌رسد خودش می‌خواهد که این اختلالات وجود داشته باشد.
این کارشناس وجود ۶ ماه اختلال در اینترنت در عصر حاضر و در شرایط فعلی تکنولوژی را معادل یک نسل عقب افتادن از حوزه فناوری و نوآوری است و اظهار امیدواری کرد که دولت در آینده قصد ادامه دادن این مسیر را نداشته باشد و سیاست‌گذاری طولانی‌مدت برای ایمن‌سازی و آموزش را جایگزین این روند کند.
سالم‌سازی اینترنت به ضد خود تبدیل شد
تأکید وزارت ICT بر موضوع ایمن کردن فضای مجازی، این بحث بیش از همه مورد نقد کارشناسان قرار گرفته است. ادهم ضمن اشاره به این که سالم‌سازی اینترنت یک سیاست‌گذاری کلان به حساب می‌آید که دغدغه همه حکومت‌ها و دولت‌ها است، اعتقاد دارد سیاست‌گذاری در حوزه کودک و نوجوان موضوعی به‌شدت پیچیده محسوب می‌شود که باید در هماهنگی با همه ذی‌نفعان و نهادهای تأثیرگذار انجام شود.
بااین‌حال، ادهم معتقد است این اقدام در فرایند سالم‌سازی اینترنت کشور انجام نشده است. این کارشناس در این خصوص گفت: «کاری که وزارت ارتباطات انجام داد این نبود که بسته‌ای را پیشنهاد دهد، والدین و مدارس به کودکان آموزش دهند و در نهایت، کاربران این حق را داشته باشند که بسته انتخابی مشخصی برای کودکان کمتر از ۱۳ سال انتخاب کنند.»
ادهم با انتقاد از رویه وزارت ارتباطات در این زمینه اعتقاد دارد این وزارتخانه همه کاربران اینترنت در ایران را کودک تلقی کرد و با اقداماتی مثل فعال کردن safe search سالم‌سازی را برای همه سنین ایجاد کرد. به گفته او، این سیاست‌گذاری نگاهی قیم‌محور داشت و همه را به چشم کودک می‌دید که در نهایت هم کارکرد برعکسی ایجاد کرد.
او نتیجه این نگاه را افزایش استفاده از VPN دانست که اینترنت کاربر را از نظر آلوده بودن و هک شدن ناامن کرده است. این اقدام همچنین، منجر به آشنایی کودکان با نحوه دور زدن safe search و این گونه محدودیت‌ها نیز شد و درنتیجه این سالم‌سازی را نهایتاً به یک کژکارکرد تبدیل کرد.
این پژوهشگر معتقد است سالم‌سازی مد نظر وزارت ارتباطات عملاً اتفاق نیفتاده و اتفاقاً با سرعت بیشتری یک نوع ناسالم‌سازی رخ داده است. ادهم تعریف قوانین مشخص، تعیین اختیارات والدین، اعطای نقش مشخص به آموزش و پرورش و ارائه آموزش‌های مناسب را راهکار جایگزین مطلوبی دانست که می‌تواند کنترل مصرف رسانه‌ای کودکان را ممکن کند.
نظرات کاربران