استارتاپ‌ها برای بقای خود در روزهای پر چالش ناگزیر به تجربه روش جنگی سربازها شده‌اند، قطع اعضای بدن برای ادامه حیات و بقای ارگان‌های حیاتی.اکنون چه باید کرد؟ این پرسش استارتاپ‌هایی است که حالا در رویارویی با چالش محدودیت‌های اینترنت هر روز مطرح می‌شود.دسترسی به اینترنت بدون اختلال و محدودیت، نه تنها برای ارائه محصول استارتاپ به کاربران ایرانی یک ضرورت است، بلکه در صورت بروز این قبیل اتفاقات، تولید و توسعه محصولات این شرکت‌ها هم مختل خواهد شد. تجربه‌ای که استارتاپ‌های ایرانی طی یک ماه گذشته در پی فیلترینگ اینستاگرام، واتس‌اپ، گوگل ادز و دیگر پلتفرم‌های مرتبط با کار خود تجربه کردند، آنها را به مرحله‌ای نزدیک کرد که کارشناسان از آن به عنوان «ابر بحران» یاد می‌کنند.در هفته‌های گذشته بسیاری از افراد مطرح اکوسیستم استارتاپی اعلام کرده‌اند که بیکار شده‌اند یا چندین استارتاپ نیز اعلام تعطیلی کرده‌اند. در حال حاضر، کارشناسان و منتورهای این حوزه کاهش هزینه را تنها راه بقا اعلام می‌کنند.
ترکیب اقتصاد آسیب دیده و عدم دسترسی به اینترنت
عدم دسترسی به اینترنت در یک ماه اخیر یا به بیان روشن‌تر دسترسی به اینترنت قطره چکانی در هفته‌های اخیر، وضعیت استارتاپ‌ها را به سمت مرگ آنها پیش برده است. این در حالی است که اظهارات بسیاری از استارتاپ‌ها بیانگر آن است که این ماجرا صرفا آخرین قطره‌ای است که لیوان پر شده از مشکلات آنها را لبریز کرده است.در همین راستا، «میثم زرگرپور»، منتور و فعال اکوسیستم استارتاپی در پاسخ به پرسش دیجیاتو مبنی بر اینکه شرایط بحرانی استارتاپ‌ها در پی اختلال گسترده اینترنت، فیلترینگ و به طور خاص فیلتر اینستاگرام ناشی از چیست، گفت: «این مشکل ناشی از دو نکته است. اول معضلات اقتصادی که طی سال‌ها و تا امروز داشته ایم و دوم تمام مشکلاتی که طی یک ماه گذشته روند اقتصاد دیجیتال کشور تجربه کرده است.»به گفته او اگر بر این باور باشیم که اقتصاد دیجیتال بخشی از موتور محرک رشد اقتصادی کشور است باید همواره این مطالبه را داشته باشیم که این روند آسیب‌زا متوقف شود.
او با توضیح درباره اینکه کسب‌وکارها به عنوان یک فعالیت داخلی برای امکان ادامه حیات خود باید چه برنامه‌هایی را اجرایی کنند، گفت: «در درجه اول باید تا جای ممکن نرخ خرج‌های خود را پایین بیاورند.»زرگرپور با بیان اینکه در حال حاضر هیچ چشم‌اندازی درباره آینده جریان اقتصاد دیجیتال کشور وجود ندارد، به اظهار نظری که از سوی نهاد پدافند غیرعامل مبنی بر اینکه اینستاگرام و واتس‌اپ مخل امنیت تشخیص داده شده‌اند، گفت: «این موضوع به معنی آن است که فعلا نمی‌توان انتظار باز شدن یک کانال بسیار مهم فروش یعنی اینستاگرام را داشت.»او همچنین درباره چگونگی کاهش هزینه‌های استارتاپ‌ها به امکان دورکاری اشاره کرد و گفت: «دورکار کردن تیم‌ها و در نتیجه از بین بردن هزینه مکان استقرار گزینه خوبی است. تجربه دورکاری را در دوران کرونا داشته‌ایم و این تجربه مثبت بود.»
به گفته او توافق با تیم برای کاهش موقت دستمزد به منظور بقای استارتاپ هم گزینه مناسبی است. البته اینها صرفا موقتی است و برای حفظ کردن استارتاپ در مدتی کوتاه چاره‌ساز است.او در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه اقدامات موقت تا چه زمانی حیات استارتاپ را حفظ خواهد کرد، با تاکید بر اینکه برای ادامه حیات این پیکر کم جان باید کارهای جدی‌تر انجام داد، گفت: « تا کی زنده ماندن کسب‌وکار در این شرایط به گذشته و جریان مالی استارتاپ برمیگردد.»
نقش VC در ادامه حیات استارتاپ
برخی استارتاپ‌ها در گذشته هم با توجه به کمک سرمایه‌گذار فعال بوده‌اند و این چالش‌های اخیر هم آنها را به سمتی پیش برده که امکان ادامه فعالیت بدون کمک‌ها و تزریق‌های مالی ندارند. به هر حال این روال عادی و مسیر طبیعی استارتاپ بوده است.زرگرپور با اشاره به اهمیت فعالیت VCها در روزهای اخیر برای حفظ و ادامه فعالیت استارتاپ‌ها گفت: «به طور خاص به مشکلات استارتاپ‌هایی اشاره می کنم که سرمایه گذار راند قبل داشته‌اند و نه الزاما هر استارتاپی.»او با تاکید بر اینکه در این شرایط باید به مسئولیت اخلاقی به عنوان سرمایه‌گذار پایبند، باشیم، گفت: «نباید فراموش کنیم vcها در عمل با استارتاپ‌ها شریک می‌شوند و بخشی از روند موفقیت را با هم تجربه می‌کنند.»
به گفته او ممکن است بر اساس قرارداد VC تعهد نداشته باشد که در این شرایط از استارتاپ حمایت کنند و حق انصراف از سرمایه گذاری وجود دارد. اما به هر حال الان نرسیدن به ظرفیت‌های تعریف شده طبیعی است و بهتر است سرمایه‌گذار در این شرایط انعطاف بیشتری داشته باشند.زرگرپور با بیان اینکه به هر حال VC استارتاپ را با توجه به همه ویژگی‌های ایده و روند کاری انتخاب کرده است، گفت: «ترک کردن و کنار گذاشتن استارتاپ آن هم در شرایطی که مدت‌ها همراه با VC پیش رفته است حتی به ضرر خود سرمایه‌گذار است.»
به باور او این مشکلات در شرایطی است که گاهی با تزریق سرمایه حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون تومانی که برای VC اندک است، می‌توان یک کسب‌وکار را نجات داد.او همچنین با پیشنهاد مذاکره بین VC و استارتاپ اعلام کرد شاید برای ایجاد موقعیت بهتر سرمایه‌گذار بتواند سهمی از استارتاپ را بگیرد و یک منفعت برد برد محقق شود. اما آنچه اهمیت دارد و بیشتر از هر نکته دیگری باید به آن توجه کرد این است که بحث بیشتر روی مسئولیت اخلاقی و کمک به باقی ماندن استارتاپ.
هوای همدیگر را داشته باشیم
از سوی دیگر کتایون سپهری منتور و از فعالان اکوسیستم استارتاپی که در جریان توسعه خود‌اشتغالی زنان محروم نقش قابل توجهی داشته، روندی که منجر به بقا و ادامه حیات استارتاپ‌ها می‌شود را به دو بخش فعالیت‌های درون اکوسیستم و تعامل با مسئولان تقسیم کرد.سپهری در پاسخ به پرسش دیجیاتو مبنی بر اینکه امروز چطور می‌توان استارتاپ ها را حفظ کرد و به ادامه حیاتشان کمک کرد، گفت: «مدیریت هزینه‌ها و حرکت به سمت کاهش هزینه‌ها موضوعی است که استارتاپ‌ها در حال حاضر حتما به سراغ آن خواهند رفت.» به گفته او در شرایط فعلی علاوه بر کاهش هزینه باید به فکر درآمدزایی هم بود. به گفته او، این روزها رفتار بازار تغییر کرده و فروش استارتاپ‌ها به شکل قابل توجهی کاهش داشته است: «ایده پیش فروش برخی محصولات مثل محصولات خدماتی مثل سفر، خدمات ارائه وبینار یا هر محصول دیگری منجر به تزریق پول به استارتاپ خواهد شد.»
او با بیان اینکه این روش نه تنها منجر خواهد شد تا درآمد استارتاپ حفظ شود، بلکه امید به فعالیت و حفظ نیروی انسانی را هم در آن افزایش خواهد داد. سپهری با یادآوری جلسات منتورینگ در دوران اوج کرونا و کمکی که این جلسات به استارتاپ‌ها کرد، گفت: «شاید به نظر برسد جلسات منتورینگ در حال حاضر نیازی جدی برای استارتاپ‌ها نباشد و کمک قابل توجهی به آنها نکند. این در حالی است که این جلسات در زمان بحران منجر به پیدا کردن راهکار و روش های مناسبی برای مدیریت شرایط خواهد شد.» به باور سپهری گاهی حتی امکان دارد طی این جلسات امکان جذب سرمایه هم برای استارتاپ‌ها فراهم شود.
او در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر اینکه در موقعیت فعلی استارتاپ ها آیا اکوسیستم هم امکان کمک و همراهی با آنها را دارد یا باید صرفا این روند سقوط را تماشا کرد، گفت: «وقتی خانه‌ای در حال سوختن است، نجات تک‌تک اعضای آن خانه و وسایلش را باید جدی گرفت. باید هوای همدیگر را داشته باشیم.»او در همین راستا به کمک صاحبان فضای کار اشتراکی اشاره کرد و گفت: «برخی مجموعه‌ها هستند که توانایی در اختیار قرار دادن فضای کار به استاراتاپ‌ها برای مدت زمانی کوتاه را دارند.»به گفته سپهری پرداخت اجاره بها فضای کار این روزها برای استارتاپی که دچار مشکل مالی شده، خیلی سخت شده است. فضای کار رایگان با برنامه ریزی هوشمندانه و مدیریت در این روند بسیار کمک کننده است. هرچند مدیریت چگونگی ارائه این فضا به منظور جلوگیری از آسیب کسب‌وکارهای مربوط به اجاره فضا کار هم بسیار مهم است.
تعامل با مسئولان؛ مسیر فراموش شده
هرقدر هم که راهکار حفظ بقا برای استارتاپ ها ارائه شود، در صورت استمرار شرایط نابرابر فعلی و عدم امکان دسترسی به اینترنت آزاد، مواجهه مستمر با فیلترینگ و حتی آسیب‌هایی که بازار هر روز تجربه می‌کند، بخش قابل توجهی از این تمهیدات را بی‌اثر خواهد کرد.از همین روست که سپهری، تعامل، آگاهی‌بخشی و گفت‌وگو بر اساس ارائه اطلاعات اصیل را راهکاری می‌داند که نباید بر آن چشم پوشید. اطلاع‌رسانی درباره دشواری‌های شرایط کسب‌وکار در دنیای امروز بدون دسترسی به فناوری باید برای مسئولان و تصمیم‌گیران شفاف شود.او در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه چنین تعاملی چه نتیجه و دستاوردی برای کسب‌وکارها خواهد داشت، به روند آگاهی‌سازی درباره طرح صیانت اشاره کرد و گفت: «تلاش مستمر ما پیرو آگاهی رسانی فرد به فرد در جریان طرح صیانت این موضوع را برایمان شفاف کرد که برخی موافقان این طرح اساسا نمی‌دانند جزئیات آن چیست و چه ضربه‌ای جامعه و اقتصاد دیجیتال کشور خواهد زد.»
به باور سپهری باید فرد به فردی را که در روند ایجاد شرایط فعلی و نابرابری در دسترسی به اینترنت، فیلترینگ و اختلالات نقش دارد درباره آسیبی که این بحران ایجاد خواهد کرد در معرض اطلاعات آسیب ایجاد شده قرار داد.او با تاکید بر اینکه به نظر می‌رسد مسئولان همچنان درباره خطری که با فیلترینگ ایجاد کرده‌اند، آگاه نیستند، گفت: «حتی به نظر می‌رسد تصور عده‌ای از موافقان فیلترینگ جلوگیری از درز اطلاعات و نفوذ بیگانه است. اما حتی اگر تصور این هم باشد همچنان موفق به رفع آن نشده و در مقابل این استارتاپ‌ها و بیشتر از آن کسب‌وکارهای کوچک فعال در بستر اینستاگرام هستند که آسیب می‌بینند.»
تعدیل نیرو برای ادامه حیات
ادامه حیات در بحران روشی است که مدت‌هاست کسب‌وکارهای نوین، آن هم در جریان اقتصاد دیجیتال با آن روبرو هستند. اما آنها حالا در شرایط اخیر بر این باورند که موقعیت اخیر تفاوتی جدی و اساسی به موقعیت‌های پیشین دارد. زمان طولانی بیش از یک ماه اختلال، فیلترینگ اینستاگرام به طور خاص و عدم ارتباط در یک ماه اخیر با جریان بین‌الملل برخی از نقاط تفاوت این تجربه است.«ناصر غانم زاده»، دیگر فعال اکوسیستم استارتاپی کشور هم با اعلام اینکه شرایط فعلی شرایطی بسیار خاص و در واقع فراتر از بحران برای کسب‌وکارها است، به دیجیاتو گفت: «من راهکاری برای مواجهه با این شرایط نمی‌بینم و استارتاپ‌ها باید در بهترین حالت، به تعدیل روی بیاورند.»
او با تاکید بر اینکه کسب‌وکارها دو بال درآمد و هزینه دارند و حتی تعدیل به صورت گسترده هم نمی‌تواند موقعیت را به شکل بلند مدت حفظ کند، گفت: «با توجه به این موضوع مسئله فقط کاهش هزینه نیست و اینکه صرفا هزینه‌ها کاهش پیدا کند و درآمد به صفر رسیده باشد، امکان ادامه کار وجود ندارد.»
قطع عضو برای ادامه حیات
قطع اعضای بدن برای زنده ماندن راهکاری است که در جنگ‌های جهانی سربازهای بسیاری تجربه کردند. در پی آسیب جدی و صرفا برای زنده ماندن میلیون‌ها سرباز در جهان در پی انفجار بمب و خمپاره دست، پا و حتی گاهی نیمی از بدن خود را قطع کردند. آنها زنده ماندند، هرچند هرگز آدم‌های قبل نشدند. غانم زاده معتقد است حالا هم استارتاپ‌ها برای ادامه حیات ناگزیر به قطع عضو شده‌اند. او در همین رابطه می‌گوید:«حتی ادامه فعالیت در پی تعدیل نیرو هم صرفا در شرایطی ممکن است که بنیه و توان استارتاپ از گذشته تا امروز در حد قابل قبولی باشد و توان مدیریت هزینه‌ها را تا مدتی داشته باشد.»
این را غانم زاده در موقعیتی اعلام کرد که راهکار دیگری برای حیات استارتاپ‌ها از نظر او پیش رو نیست.غانم زاده در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه چرا استارتاپ‌ها در بحران اخیر آسیب بیشتری را نسبت به مشکلات سال‌های قبل متحمل شدند، گفت: «طی یک تا ۲ سال گذشته موقعیت استارتاپ‌ها به طور کلی خوب و مناسب نبوده است و این فاجعه فقط به امروز برنمی‌گردد.»
او با اعلام اینکه زیرساخت‌های فرهنگی، قانونی و سیاسی لازم برای راه‌اندازی یک کسب‌وکار در ایران وجود ندارد، گفت: « ایران در Doing Business Ranking 2020 از بین ۱۹۰ اقتصاد جهان رتبه ۱۲۷ را به دست آورده است. این در حالی است که ترکیه، به عنوان کشوری کوچکتر در همسایگی ایران در رتبه ۴۲ قرار دارد.»
زندگی استارتاپ‌ها در فرابحران
به باور غانم‌زاده آنچه روند اقتصاد دیجیتال کشور با آن مواجه است، از بحران گذشته است. علاوه بر این، بحران در حقیقت مسئله‌ای مقطعی است و بعد از یک فرود بزرگ می‌توان به شرایط معمول بازگشت.او با اشاره به اینکه مدت‌هاست عرصه برای کسب‌وکارها تنگ‌تر شده، گفت: «برای مثال طرح صیانت هم موضوعی نیست که به تازگی مطرح شده باشد و ما نزدیک به دو سال درگیر این طرح بوده‌ایم. از سویی دیگر فیلترینگ هم موضوعی است که هر روز عرصه را تنگ‌تر می‌کند.»به گفته غانم‌زاده، جدا از کسب‌وکارهایی که اساسا بر بستر اینترنت فعال هستند، تعداد قابل توجهی از کسب‌وکارها به خصوص کسب‌وکارهایی که با مصرف کننده سر‌وکار دارند، فعالیت تبلیغاتی‌شان مبتنی بر اینستاگرام است. این اما در حالی است که اینستاگرام در حال حاضر به طور کلی فیلتر شده است.
او با ابراز تاسف نسبت به آنچه در شرایط فعلی برای کسب‌وکارها وجود دارد، گفت: «در چنین شرایطی تعداد قابل توجهی از کسب‌وکارها خواهند مرد. برخی دیگر از کسب‌وکارها هم به کسب‌وکار به اصطلاح مرده متحرک تبدیل خواهند شد.»استارتاپ‌ها همچنان در حال تلاش برای ادامه حیات از راهکارهای مختلف استفاده می‌کنند. از تعدیل نیروی انسانی تا کاهش هزینه به هر شیوه‌ای که ممکن باشد. اما حقیقت این است که این راهکارها بر اساس پیش‌بینی کارشناسان این حوزه، حتی با وجود بیشترین همکاری از سوی سرمایه‌گذاران در نهایت ۲ تا ۳ ماه دیگر به ادامه حیات کمک خواهد کرد. چاره اصلی پایان شرایط نامطلوبی است که ایجاد شده است.درک واقعی از این موقعیت هم صرفا برای آنهایی ممکن است که راهی مشابه را طی می‌کنند. بیرون این گود نمی‌توان با عنوان مسئول راهکار ارائه داد و با آزمون و خطا بخش مهمی از اقتصاد دیجیتال کشور را به سمتی راهنمایی کرد که حداقل صدمه را ببینند.
توقف توسعه، تمرکز بر حیات
استارتاپ‌ها اگرچه مدت‌هاست شرایط بسیار پر چالشی را تحمل می‌کنند، اما برای همه تلاش‌هایی که پیش از این کرده‌اند در این بحران هم ناگزیر به پیدا کردن راهکاری برای ادامه حیات هستند. ماندن و ساختن یک استارتاپ اگر چه سخت است اما این باور قدیمی را باید یادآوری کرد که همیشه فرصتی برای پایان دادن وجود دارد، پس تا جایی که امکان دارد راه‌های ادامه دادن را باید امتحان کرد.مهرنوش شوقی، منتور، متخصص حوزه منابع انسانی و از فعالان اکوسیستم استارتاپی هم بر این باور است که استفاده از استراتژی ادامه بقا ۶ ماهه بهترین روشی است که در این مدت به کمک استارتاپ‌ها خواهد آمد.شوقی در پاسخ به پرسش دیجیاتو مبنی بر اینکه یک استارتاپ چطور امکان گذار از شرایط دشوار امروز را دارد، گفت: «استراتژی‌های پیشنهادی به شکل اجرایی برای استارتاپ‌ها در حوزه‌های کاری مختلف متفاوت است، اما همه آنها بر اساس استانداردهای جهانی مبتنی بر مدل‌های ۶، ۱۲ و ۱۸ ماهه است.»به گفته شوقی در پی چالش‌هایی که برای دسترسی به اینترنت ایجاد شده، برخی استارتاپ‌هایی که مبتنی بر فعالیت در شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام بودند بیشترین آسیب را متحمل شدند و برخی مثل استارتاپ‌های فین‌تکی با تغییر مسیر و روش‌های جایگزین کماکان راهی برای ادامه حیات و البته نه توسعه دارند.
تغییر روش مارکتینگ، راهی خلاقانه برای زنده ماندن
او با اشاره به اینکه تغییر روش‌های مارکتینگ از آنلاین به شیوه‌های آفلاین کمک مهمی برای حفظ حیات استارتاپ خواهد بود، گفت: «من به استارتاپ‌های فین‌تکی که منتورینگ و کوچینگ آنها را بر عهده دارم، استفاده از وویس مارکتینگ را پیشنهاد دادم. این روش تا امروز نتیجه بخش بوده است.»شوقی با تاکید بر اهمیت نیاز شهروندان به استفاده از امکانات E-health به شکل مستمر، گفت: «استارتاپ‌های حوزه سلامت دیجیتال هم از آنجایی که همچنان کاربرانشان به خدمات نیاز دارند، تشویق به ارائه خدمات به شیوه تلفنی به عنوان روش جایگزین ویزیت آنلاین کرده‌ایم. هزینه ویزیت هم بر اساس روش تعیین شده، روی قبض تلفن محاسبه خواهد شد.»«این روش‌های مصداقی که بیشتر برای حفظ درآمد و بقای استارتاپ طرح شده، صرفا به استارتاپ‌هایی پیشنهاد می‌شود که در مرحله سر به سر قرار دارند و هزینه‌هایشان بیشتر از درآمد نیست. روند مواجهه استارتاپ‌هایی که کمتر از یک سال سن دارند و به این مرحله نرسیدند با چالش مارکتینگ و فروش در دوران فعلی متفاوت است.»شوقی در پی این توضیح، با یادآوری این که در حال حاضر شاهد ناامیدی و تصمیم به توقف فعالیت توسط استارتاپ‌های جوان و نوپا هستیم، گفت: «در جلساتی که با این استارتاپ‌ها برگزار شد، آنها هم تشویق به ادامه کار و تغییر مدل کاری خود شدند.»او با مثالی درباره یک استارتاپ آموزشی در حوزه بورس، گفت: «بستری که چنین استارتاپی برای کار خود در ابتدا تعیین کرده بود، حالا دچار فیلترینگ شده است. از همین رو پیشنهاد آموزش حضوری برای کاربران طرح شده است. هرچند در این روش دایره کاربران کوچک خواهد شد اما این روش‌ها صرفا راهی برای ادامه حیات در یک استراتژی ۶ ماهه بحران است.»
نظرات کاربران