بررسی‌های آماری همشهری نشان می‌دهد، گسترش فیلترینگ مافیای فروش فیلترشکن در کشور را به‌وجود آورده که ماهانه گردش مالی ۵۰ تا ۷۵میلیارد تومانی دارد.گسترش فیلترینگ راهکاری بود که طرفدارانش از همان ابتدا می‌گفتند با انگیزه کاهش گسترش بی‌اخلاقی در فضای مجازی صورت می‌گیرد و نتیجه‌های مثبتی خواهد داشت.برای اطمینان از اینکه چنین راهکاری نتیجه می‌دهد، در دستور فیلتر تلگرام تأکید شده بود، فیلترشکن‌ها هم باید فیلتر شوند؛ دستوری که انجام‌دادن آن از نظر فنی غیرممکن بود و برای مدتی، اینترنت کشور را دچار اختلال‌های جدی کرد. این‌روزها، حدود ۱۰ماه بعد از آغاز فیلترینگ تلگرام- پرتعدادترین شبکه اجتماعی ایرانیان- در حالی صحبت از فیلترینگ اینستاگرام، دومین شبکه پرطرفدار ایران به میان آمده که وجود یک شبکه عظیم و قدرتمند تجارت فیلترشکن در کشور بر هیچ‌کسی پوشیده نیست.
شما با جست‌وجوی ساده در گوگل می‌توانید به سایت‌هایی برسید که با درگاه بانکی و خیلی راحت به شما وی‌پی‌ان و فیلترشکن می‌فروشند و بدون مشکلی سال‌هاست به کارشان ادامه می‌دهند. هیچ‌کس نمی‌داند در پشت پرده این تجارت میلیاردی چه کسانی هستند اما بدون فیلترینگ شبکه‌های مهم اجتماعی عملا چنین بازاری به‌وجود نمی‌آمد.همشهری ضمن گفت‌وگو با کارشناسان و رصد آنچه در این فضا می‌گذرد، سعی در توصیف این فضا دارد.
پیدا‌کردن آمار دقیق از تعداد کاربران فیلترشکن در ایران از نظر فنی اگر غیرممکن نباشد، بسیار دشوار است. پرسش و پاسخ همشهری از مقام‌های وزارت ارتباطات طی روزهای گذشته در این رابطه به نتیجه‌ای مشخص نرسید. هیچ‌کدام از مقام‌های وزارت ارتباطات حاضر به ارائه آماری در این رابطه نشدند و آن را محرمانه دانستند.
بررسی‌های همشهری نشان می‌دهد که اپراتورها با استفاده از روش‌هایی که مبتنی بر میزان مصرف داده کاربران است، می‌توانند حدود آمار کسانی که با فیلترشکن در فضای مجازی حضور دارند را تخمین بزنند. تماس‌های همشهری با وزارت ارتباطات دراین‌باره به نتیجه نرسیده و به‌نظر می‌رسد، مسئولان این وزارتخانه تمایلی ندارند به موضوع فیلترشکن‌ها وارد شوند؛ به همین دلیل، همشهری با توسل به آمارهای رسمی رگولاتوری ایران و برخی آمارهای جهانی از تعداد کاربران اینترنت کشور، آمار کسانی که از فیلترشکن استفاده می‌کنند را تخمین زده است.
بر این اساس، آنطور که رگولاتوری ایران آمار داده، در حال حاضر ۷۲میلیون و ۹۴۱هزار کاربر اینترنت پهن‌باند در کشور فعال هستند که از آن تعداد حدود ۶۰میلیون نفر به اینترنت پرسرعت موبایل (۳G و ۴G)دسترسی دارند. از آنجایی که برای استفاده از این اینترنت، کاربر باید تلفن همراه هوشمند در اختیار داشته باشد، می‌توان حدس زد که تعداد قابل‌توجهی از این افراد روی تلفن‌های همراه‌شان از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. برای اطمینان از حدود این کاربران، می‌توان به یک آمار جهانی «وی‌آر‌سوشال» و «هودسوییت» مراجعه کرد. بر این اساس، در ایران دست‌کم ۴۰میلیون کاربر موبایل در شبکه‌های اجتماعی فعال هستند.
محمدجواد آذری‌جهرمی مدتی پیش گفته بود ۴۲ تا ۴۵میلیون کاربر شبکه‌های اجتماعی در کشور فعال هستند که آن آمار جهانی را تأیید می‌کند. از آنجایی که تقریبا تمام شبکه‌های اجتماعی جهانی (به جز اینستاگرام)در ایران فیلتر هستند، با تقریب خوبی می‌توان ادعا کرد که تقریبا تمام این افراد در تلفن‌های همراه‌شان از فیلترشکن استفاده می‌کنند. گفت‌وگوی همشهری با یکی از مقام‌های آگاه فعال در حوزه صنعت موبایل و اینترنت نشان می‌دهد، اینکه گفته شود از هر ۸کاربر، یک نفر از فیلترشکن‌های غیررایگان استفاده می‌کند، دور از ذهن نیست و تخمین درستی به‌حساب می‌آید.تخمین همشهری به صورت حداقلی هزینه ماهانه ۵۰ میلیارد تومان است.
حساب‌و‌کتاب حداقلی
با این حساب، اگر تعداد کاربران موبایلی دارای فیلترشکن را در پایین‌ترین حد آن یعنی ۴۰میلیون نفر درنظر بگیریم، می‌توان گفت دست‌کم ۵میلیون کاربر از فیلترشکن‌های پولی و غیررایگان استفاده می‌کنند. از طرف دیگر، بررسی‌های همشهری از فروشندگان وی‌پی‌ان در کشور نشان می‌دهد، هزینه اشتراک ماهانه نرم‌افزارهای ضدفیلتر اینترنت بین ۵ تا ۱۸هزار تومان است. اگر قیمت متوسط هر ماه اشتراک فیلترشکن را فقط ۱۰هزار تومان درنظر بگیریم، گردش مالی ماهانه فروش فیلترشکن در ایران به‌دست می‌آید که برابر با ۵۰میلیارد تومان در ماه یا به‌عبارت دیگر سالانه ۶۰۰میلیارد تومان می‌رسد. این رقم، با درنظر گرفتن حداقل آمارها تهیه شده و کاملا خوش‌بینانه است. در سال۹۲ گزارش مشابهی در ایسنا نشان می‌دهد، در آن سال با وجود اینکه تلگرام فیلتر نشده بود،این هزینه حدود ۱۰۰میلیارد تومان در ماه بود. سال‌ها پیش از آن، در گزارشی که وزارت ورزش و جوانان در سال۲۰۱۴ (۸۴-۸۳) منتشر کرده بود، تخمین زده شد دست‌کم ۷۰درصد جوانان ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند. اگر این آمارهای قدیمی‌تر را با آنچه در بررسی‌های همشهری مشخص شده، کنار هم بگذاریم، ۵۰میلیارد تومان منطقی و حتی بسیار خوش‌بینانه است.
ارائه سرویس غیررسمی با درگاه بانکی رسمی
برای گرفتن اشتراک ماهانه فیلترشکن کافی است همین واژه را در اینترنت جست‌وجو کنید. بررسی «ترند»های گوگل نشان می‌دهد از اردیبهشت امسال که تلگرام فیلتر شد، میزان جست‌وجوی این واژه در موتور جست‌وجوی جهانی جهش چشمگیری داشته است. از همه جالب‌تر اینکه، در بسیاری از موارد خرید اشتراک از طریق سایت‌هایی صورت می‌گیرد که مجهز به درگاه پرداخت بانکی هستند. درحالی‌که این درگاه‌ها قاعدتا باید صرفا برای کسب‌وکارهای مجاز که دارای نماد اعتماد الکترونیکی باشند، صادر شود. پیش‌تر همشهری در گزارش دیگری، چگونگی استفاده از درگاه‌های مجاز برای کارهای غیرمجاز مثل قمار را بررسی کرده بود. بر این اساس، اشخاص با ثبت شرکتی که کسب‌و‌کار مجاز ارائه می‌کند، یک درگاه صوری گرفته و تراکنش‌هایی با هدف‌های دیگر را از طریق آن انجام می‌دهند. آن زمان، بانک مرکزی به همشهری اعلام کرده بود، به‌طور مدام این درگاه‌های غیرمجاز را رصد کرده و از روی رفتار غیرعادی‌شان آنها را شناسایی و مسدود می‌کند. گسترش فیلترشکن‌های مجهز به درگاه پرداخت بانکی نشان می‌دهد، رصد این درگاه‌ها باید به‌طور جدی‌تری صورت بگیرد.
راه‌های متنوع درآمد
خرید اشتراک فقط یکی از راه‌های درآمد فیلترشکن‌هاست که پول را از کشور خارج کرده یا به گسترش یک کسب‌و‌کار غیرعادی می‌کشاند. این در حالی است که کاربران عادی این‌روزها نه برای انجام عمل مجرمانه یا دسترسی به سایت‌های با محتوای نامناسب، که در بسیاری از موارد برای انجام کارهای روزمره به استفاده از این ابزارها روی می‌آورند. بررسی‌های همشهری مدل‌های اقتصادی دیگری که فیلترشکن‌ها به واسطه آن درآمد کسب می‌کنند را به‌دست آورده است.
تبلیغات: نمایش تبلیغات کسبوکارها در ابزارهای فیلترشکن یکی از راه‌های درآمد فیلترشکن‌هاست. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که یک شرکت واسطه، این تبلیغات را در پلتفرم‌های گوناگون – ازجمله فیلترشکن‌ها – پخش می‌کند و در بسیاری از موارد، کسبوکارها نسبت به آن بی‌اطلاع هستند.
جذب اسپانسر: بعضی فیلترشکن‌ها از منابع مالی گوناگونی تغذیه می‌شوند. در خوش‌بینانه‌ترین حالت، این نرم‌افزارها رویکرد اقتصادی دارند و به‌خاطر درآمدزایی در ازای پاسخگویی به نیاز کاربران، درآمد کسب می‌کنند. شنیده‌های دیگر حاکی از پشتیبانی مالی برخی از این نرم‌افزارها توسط کشورهای دیگر است.
فروش «رفتار کاربران»: شیوه رفتار کاربران ایرانی و سنجش علایق و سلایق آنها در شرایط مختلف یکی از راه‌های درآمد این نرم‌افزارهاست. آنها با بررسی سایت‌ها و شبکه‌هایی که کاربرانشان استفاده می‌کنند و فروش آنها به سازمان‌های تحقیقاتی درآمد کسب می‌کنند.
تخمین با آمار وزارت ورزش و جوانان: ۷۵میلیارد تومان در ماه
محمدمهدی تندگویان، معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان روز گذشته در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا به انتقاد از اقدامات نادرست در حوزه فضای مجازی پرداخته است. او گفته: «تقریبا هیچ ایرانی نیست که تلفن همراه هوشمند داشته باشد، اما روی تلفن همراهش فیلترشکن نصب نکرده باشد. تصمیم‌گیران تنها کاری که کرده‌اند این است که باعث شده اند تقریبا تمام کاربران ایرانی فضای مجازی یک فیلترشکن هم داشته باشند. آسیب این کار خیلی بیشتر از وقتی است که این فیلترشکن‌ها نبود و از این فضا استفاده می‌شد.» اگر سخنان او را درباره فیلترشکن‌ها جدی بگیریم، یعنی تقریبا تمام ۶۰میلیون کاربر موبایلی به فیلترشکن دسترسی دارند. اگر تخمین بزنیم که از هر ۸کاربر فقط یک نفر از فیلترشکن غیررایگان استفاده می‌کند، درآمد ارائه‌کنندگان فیلترشکن ۷۵میلیارد تومان در‌ماه خواهد بود.
قوانین علمی در مقابل تفکر سنتی
با وجود اینکه فیلترینگ از مدت‌ها قبل از سوی گروهی به‌عنوان یک راهکار معرفی می‌شد، تجربه دنیای واقعی نشان می‌دهد که قوانین علمی بازار مانع از آن شده‌که این راهکار سنتی در دنیای مدرن عملی باشد. حمید فتاحی، معاون وزیر ارتباطات و رئیس هیأت‌مدیره شرکت ارتباطات زیرساخت هرچند آماری درباره کاربران فیلترشکن ارائه نمی‌دهد، اما به همشهری می‌گوید: «واقعیت این است که با فیلتر‌کردن فیلترشکن‌ها مشکلی درست نمی‌شود. به این دلیل که تقاضا برای فیلترشکن در بازار وجود دارد و تا زمانی که این تقاضا هست، عرضه‌کننده برای از دست ندادن مشتری راه‌های جدیدی برای دور‌زدن فیلتر ابداع می‌کند. راه‌حل، اعتمادسازی و استفاده درست از فرصت‌ها در این فضا و به حداقل رساندن تهدیدهاست. در این فضا گسترش فیلترینگ جواب نمی‌دهد.»
نظرات کاربران